«Ο πρόδρομος της επανάστασης του 1821, γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας, το 1757. Ο ίδιος, ποτέ δεν αυτοονομάστηκε “Φεραίος” (Φεραί ή Φεράς ήταν η αρχαία ονομασία για το Βελεστίνο). Τελειώνει το σχολείο στη Ζαγορά και στα Αμπελάκια και αμέσως μετά αρχίζει να διδάσκει στο σχολείο του χωριού Κισσού του Πηλίου, νεαρότατος.

Είκοσι χρονών περίπου, φεύγει απ’ το Βελεστίνο και πορεύεται, πιθανό, πρώτα στο Άγιο Όρος και έπειτα στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί πλουτίζει τις γνώσεις του, συνδέεται με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και αργότερα εγκαθίσταται στη Βλαχία. Στο Βουκουρέστι γίνεται γραμματέας του ηγεμόνα της Βλαχίας, Ν. Μαυρογένη. Η δράση του στις Παραδουνάβιες χώρες αρχίζει. Το όραμά του είναι να ενωθούν όλες οι Βαλκανικές χώρες, με σκοπό να δράσουν από κοινού, για να απελευθερωθούν. Με έμφυτη την αγάπη του ίδιου για ελευθερία, ήταν φυσικό να μη στραφεί μόνο εναντίoν των Τούρκων, αλλά και εναντίον οποιασδήποτε μορφής τυραννίας ή σκλαβιάς.

Το 1796, τον βρίσκουμε να έχει εγκατασταθεί στη Βιέννη. Αρχίζει να προετοιμάζει την επανάσταση που οραματίζονταν. Με επαναστατικά έντυπα και άλλα έργα, τονώνει του σκλάβου το πατριωτικό αίσθημα και το πάθος για Λευτεριά. Παράλληλα όμως, δε θέλει να αφήσει τους ραγιάδες αμόρφωτους. Τόσο ο ίδιος, όσο και συνεργάτες του, μεταφράζουν έργα ξένων λογοτεχνών στα Ελληνικά και τυπώνουν διάφορα βιβλία με ποικίλο μορφωτικό περιεχόμενο. Χρησιμοποιεί το τυπογραφείο των Μαρκιδών Πουλιών, για να τυπώσει τα έργα αυτά, ποιήματά του και προκηρύξεις του. Η αξία του Ρήγα ως διαφωτιστή, έχει επισκιαστεί από την επαναστατική του δράση. Ουσιαστικά, είναι κορυφαίος εκπρόσωπος και εκφραστής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Πάντα δραστήριος, με εκπληκτική πειθώ και φλόγα ψυχής, είχε σαν απώτερο στόχο την προπαρασκευή (και αργότερα δημιουργία) μιας επαναστατικής οργάνωσης. Και εδώ, είναι πρόδρομος της Φιλικής Εταιρείας. Στο πνεύμα του βασίστηκαν οι ιδρυτές της.

Καταρτίζει ενθουσιώδη προκήρυξη, για ξεσηκωμό όχι μόνο των Ελλήνων, αλλά και κατοίκων της Μικράς Ασίας και Βαλκανικών χωρών. Την ονομάζει “Δημοκρατική Προπαίδεια”. Τυπώθηκε σε 3.000 αντίτυπα, χωρίς ποτέ να τυπωθούν τα υπόλοιπα 70.000, όπως αρχικά υπολόγιζε. Στην ουσία, το έργο του αυτό αποτελείται από ένα πρόλογο (που παροτρύνει τους Χριστιανούς να αποτινάξουν τον Τουρκικό ζυγό, αιτιολογώντας το γιατί) και από Σύνταγμα 124 άρθρων συνολικά. Από το 1793, ήδη, έχει συντάξει τον Καταστατικό της χάρτη, που στην ουσία ήταν τροποποιημένος, από τον ίδιο, θεμελιώδης Γαλλικός Νόμος. Τρεις λέξεις στο τέλος του τίτλου του έργου αυτού: “Ελευθερία. Ισοτιμία. Αδελφότης.” μας δηλώνουν τις ισχυρότερες αξίες του. Μέσα στην προκήρυξη αυτή, περιλαμβάνεται και ο περίφημος “Θούριος”. Η “Χάρτα” του, ακόμη και σήμερα μπορεί να θεωρηθεί συνεπής, όσον αφορά την ακρίβεια της τοπογραφικής απεικόνισης του τμήματος της Ευρώπης, στο οποίο αναφερόταν. Χαράχθηκε το 1797 στη Βιέννη, απ’ τον χαλκογράφο Φραγκίσκο Μύλλερ, τυπώθηκε δε σε 1.220 αντίτυπα στο τυπογραφείο του Ι. Νιτς.

Κατά τον Νοέμβρη του 1797, σκοπεύει να έρθει στην Ελλάδα μέσω Ιονίων νήσων. Οι Αυστριακές αρχές, ανακαλύπτουν τα σχέδιά του και μιας που η Αυστρία θεωρούσε την Τουρκία “φίλη και σύμμαχο χώρα”, τον συλλαμβάνουν στην Τεργέστη, μαζί με τον συνεργάτη του Χριστόφορο Περαιβό. Μεταφέρονται στη Βιέννη. Μέχρι τις 13 Δεκέμβρη του 1797, είχαν συλληφθεί 7 ακόμη σύντροφοί του. Εκδίδονται έπειτα, στον πασά του Βελιγραδίου Χατζή Μουσταφά.

Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, ο ίδιος και οι σύντροφοί του, στραγγαλίστηκαν το 1798. Άλλες πηγές, αναφέρουν ότι οι σύντροφοί του πνίγηκαν στο Δούναβη. Ο ίδιος, αφού κατάφερε αρχικά να ξεφύγει απ’ το δεσμοφύλακά του, δεν κατάφερε να δραπετεύσει και τελικά πυροβολήθηκε μέσα στο κελί του. Το πτώμα του πετάχτηκε στον Ίστρο ποταμό, “για να μην το βρουν και το ενταφιάσουν οι γκιαούρηδες”. Μόλις μπήκαν για να τον εκτελέσουν, είπε: “Έτσι πεθαίνουν τα παλικάρια, αρκετό σπόρο έσπειρα. Θα έρθει η ώρα που θα βλαστήσει και το γένος μου θα συνάξει γλυκό καρπό”. Τα λόγια του αποδείχθηκαν προφητικά, λίγα χρόνια μετά. Τον πατέρα του, την αδερφή και το γαμπρό του, τους σκότωσαν όλους, μετέπειτα. Μεγάλη πίκρα στην Ελλάδα μετά το χαμό του. Τότε οι Έλληνες έμαθαν την πραγματική αξία λέξεων, όπως: “συμμαχίες”, “μισέλληνες”, “φίλοι”,…

Ο μικρός αυτός χώρος, είναι και αυτός ένας χώρος μιας φυλακής. Δε βασίστηκα σε ντοκουμέντα ή άλλες πηγές για να τη φτιάξω. Σκοπός μου, άλλωστε, δεν ήταν να αναπαραστήσω με ακρίβεια το μέρος όπου μαρτύρησε. Τα μέρη όπου έδρασε, είναι αυτά που τον χαρακτηρίζουν και είναι πάρα πολλά, για να τα υλοποιήσω εδώ. Συνδέω αυτό το χώρο, τόσο μορφολογικά, όσο και λειτουργικά, με την υπόλοιπη σύνθεση των Φυλακών. Προκειμένου να αναπτύξω την υποκειμενική διάσταση του βάθους, διαιρώ το μικρό αυτό χώρο με πολλά στοιχεία. Αυτός είναι και ο λόγος που υπάρχει το αδιαχώρητο, τόσο με τα πολλά πυκνά παράλληλα τόξα, όσο και με τα τεταρτισφαίρια και τις ημιτοξωτές καμάρες. Το δάπεδο επίσης, το έχω φροντίσει ιδιαίτερα, κατασκευάζοντάς το από ποικιλία μικρών πετρών. Για τη φυσιογνωμία του, βασίστηκα σε αρκετές πηγές από ζωγράφους, βιογράφους και ιστορικούς. Εντυπωσιακό είναι, ότι τα γενικά χαρακτηριστικά του, είναι κοινά –σχεδόν– σε όλους.»

Παύλος Βρέλλης, Μπιζάνι 1994